Gryf – mityczne zwierzę przedstawiane najczęściej z ciałem lwa oraz z głową i skrzydłami orła[1]. Niektóre źródła dodają jeszcze uszy dzikiego osła[2]. Na początku gryf pojawia się w sztuce, znacznie później w literaturze, widać także znaczne różnice pomiędzy opisami gryfa a jego obrazowaniem. Najstarsze przedstawienia pochodzą ze starożytnej Mezopotamii z ok. 3000 r. p.n.e., równocześnie motyw pojawił się w Egipcie. Do Europy dotarł ok. 1600 r. p.n.e. poprzez wyspy Kretę i Cypr[3]. Pierwsza wzmianka pisana o gryfach pochodzi z ok. V w. p.n.e. [4].
Wygląd gryfa jako lwa z orlimi skrzydłami, przednimi łapami i głową ugruntował się w średniowieczu, gdy gryfy coraz częściej zaczęły się pojawiać w herbach. Wówczas konieczne stało się ustalenie konkretnego obrazowania, które szybko stało się najpopularniejsze[5]. Wcześniej równie często w ikonografii pojawiały się przedstawienia gryfów jako: lwów z orlimi głowami i łapami lwa (nie zawsze występują skrzydła[6]), lwów z orlimi skrzydłami (tylko do czasu, gdy chrześcijaństwo zaczęło wykorzystywać ten obraz jako symbol św. Marka, lwów z tylnymi łapami ptasimi (występujące jedynie w sztuce Azji Mniejszej[7]) oraz rzadziej lwów z łapami ptaka [8].
Gryf bezskrzydły w XV-wiecznej i późniejszej heraldyce nazywany był alce lub keythong. W nauce tej gryf miał zawsze orle tylne nogi - zwierzę z zadnimi odnóżami lwa nazywane było opinicus.
Według mitologii greckiej i rzymskiej, gryfy występować miały m.in. w Scytii - kraju jednookich Arymaspów[9][10], kraju Hiperborejczyków[11][12][13], Indiach[14][15][16], Baktrii[17], Etiopii[18], czy w okolicach Madagaskaru[19].
Stwory te miały być były okrutne i dzikie z natury, często polować na konie, woły i inne duże zwierzęta. Były też rzekomo groźne dla ludzi. Gniazda zakładały wysoko w niedostępnych górach[12][14][20][15]. Wierzono, że można je udomowić zaraz po wykluciu z jaj[21]. Od początku istnienia motywu literatura wiązała gryfy ze złotem i skarbami. Miały wykopywać złoto z ziemi lub skał za pomocą potężnych dziobów[22], zaś w ich gniazdach znajdować się miały agaty, jaspisy i szmaragdy[23][24]. Miały zażarcie bronić swych skarbów i czasem, podobnie jak smoki, wpatrywać się w nie godzinami[25]. Niektóre źródła wspominały, że gryfy wcale nie zbierają jednak tych skarbów, tylko zamieszkują w złotonośnych górach i walczą jedynie w obronie młodych[15].
Symbolika przypisywała gryfom wiele cnót, m.in. szybkość (orzeł), siłę (lew) i czujność (ośle uszy)[26], a także waleczność, odwagę i wytrwałość. Jednocześnie przypisywano im także cechy negatywne, jak zachłanność[12][22][10][9], czy pycha. Także chrześcijaństwo zaadaptowało gryfa jako symbol Chrystusa - jego boskiej i ludzkiej natury (lew i orzeł)[11][27][28].
Gryf pełnić miał rozmaite funkcje. Miał być strażnikiem skarbu Apollina w kraju Hiperborejczyków[13]ciała Ozyrysa[29], pucharu wina Dionizosa, koła losu Nemezis[30], czy życiodajnej wody i ognia[27]. Stanowiły też zwierzęta zaprzęgowe Apollina, Dionizosa czy Nemezis, a także rzekomo Aleksandra Wielkiego[31]. Ciągnęły również triumfalny powóz Kościoła w Czyśćcu z Boskiej Komedii Dante Alighieriego. W późniejszej literaturze tę funkcję przejęły hipogryfy. Gryfy miały też pilnować świata przed spaleniem promieniami słońca[32].
Z gryfich pazurów wykonywane miały być czary wykrywające truciznę. Przy kontakcie z nią miały się one zabarwiać na czarno[33]. Z żeber ponoć robiono najlepsze łuki, zaś z lotek opierzenia strzał[17]. Pióra miały także leczyć ślepotę[33]. Tego typu artefakty przechowywano często w świątyniach jako obiekty kultu, m.in. w katedrze w Brunszwiku, katedrze w Bayeux[34] czy mieście Grunzwyk w Saksonii[35].
